تجلي الكفاية الاتصالية في أعمال رسامي الكاريكاتير وانعكاساتها على تناولهم لأحداث غزة "دراسة سيميائية"

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلفون

1 كلية الآداب ، القاهرة، جامعة حلوان

2 كلية الآداب بجامعة حلوان

المستخلص

هدفت هذه الدراسة إلى تحليل مستوى تجسيد الكفاية الاتصالية في الخطاب البصري لرسوم الكاريكاتير المنشورة في الصحف المصرية، بوصفها أداة إعلامية تنطوي على مضامين دلالية ساخرة تسهم في تشكيل الرأي العام، واعتمدت الباحثة على المنهج الكيفي التحليلي، باستخدام أدوات التحليل السيميولوجي لرصد الأبعاد الدلالية والتعبيرية والثقافية المتضمنة في الرسوم الكاريكاتيرية.
تحددت عينة الدراسة في مجموعة من الرسوم الكاريكاتيرية التي تم نشرها على صفحات التواصل الاجتماعي الرسمية لثلاثة من أبرز رسامي الكاريكاتير في الصحف المصرية اليومية، خلال الفترة من عام 2023 إلى عام 2024، التي تناولت تطورات القضية الفلسطينية وأحداث العدوان على غزة، وقد تم اختيار هذه الصفحات تحديدًا نظرًا لاعتماد العديد من رسامي الكاريكاتير على حساباتهم الخاصة على منصات التواصل الاجتماعي – مثل فيسبوك – كمساحة بديلة لعرض أعمالهم، سواء تلك التي يتم نشرها في الصحف الورقية، أو الأعمال الإضافية التي قد لا تجد طريقها للنشر بسبب اعتبارات تحريرية أو سياسية.
وقد وقع الاختيار على صفحات الفنانين: عمرو سليم، وعمرو عكاشة، وهاني شمس، لعدة اعتبارات منهجية، من أبرزها:

اتساع قاعدة متابعيهم على منصات التواصل الاجتماعي، مما يعكس حجم التفاعل والتأثير.
كثافة تناولهم للقضية الفلسطينية خلال فترة الدراسة مقارنة بغيرهم من الفنانين.
تنوع أساليبهم التعبيرية والبصرية بما يسمح بإجراء تحليل سيميولوجي غني ومقارن.

ويمثل هذا الاختيار عينة قصدية معلوماتية، تتيح تحليلًا معمقًا لطبيعة الخطاب البصري المستخدم في تمثيل القضية الفلسطينية ضمن السياقات الاتصالية والثقافية للصحافة المصرية.
توصلت الدراسة إلى أن القائم بالاتصال (رسام الكاريكاتير) وظّف ثلاث كفايات رئيسة، تمثلت في:

الكفاية البصرية، من خلال استخدام الألوان والزوايا والتكوينات لإبراز المعنى.
الكفاية التعبيرية، عبر توظيف ملامح الوجه والحركة الجسدية لنقل المشاعر والانفعالات.
الكفاية الثقافية، من خلال دمج رموز ثقافية محلية ودينية وسياسية تعزز من فاعلية الرسالة البصرية.

كما أظهرت نتائج التحليل أن البُعد السيميائي كان حاسمًا في بناء الرسالة الكاريكاتيرية، إذ استخدمت العلامات الاصطلاحية والرمزية بكثافة لإضفاء المعاني الضمنية وتعزيز التأثير الاتصالي، وقد بيّنت الدراسة أن الرسامين يمتلكون وعيًا اتصاليًا متقدمًا ساعدهم على بناء خطاب بصري نقدي قادر على التأثير في المتلقي ضمن السياقين الثقافي والإعلامي.
توصي الدراسة بضرورة إدماج مفاهيم الكفاية الاتصالية والسيميولوجيا البصرية في البرامج التعليمية والتدريبية لطلبة الإعلام والرسامين الصحفيين، لما لها من دور فاعل في تحسين جودة الرسالة الاتصالية البصرية في الإعلام الصحفي.

الكلمات الرئيسية

الموضوعات الرئيسية


  • Adel Suing,JuanPablo&Other: Perspectives of Media Competence in Communication and journalism Careers in the Andean AREA ,SYSTEMS AND TECHNOLOGIES,VOL 320 ,Junauary 2023,pp,555-565

    [1]) pavica Sheldon&lunn Johnson,Understanding the Relationship between Communication Competence and Social Media USE, SOUTHERN COMMUNICATION JOURNAL, vol 88,(3), 2023, pp229-239.

    [1]NALIYAR.SALIKHOVA&OTHER:COMMUNICATIONTOOLS AND SOCIAL MEDIA USAGE: ASSESSING SELF- PERCEIVED COMMUNICATION COMPETENCE,ONLIN JOURNAL OF COMMUNICATION AND MEDIA TECHNOLOGIES,2023,13(4)

    [1] (Liudmyla Chernii,Vira Meleshchenko&other:Development of journalists, professional English Communcative Competence Using Mass Media,ARAB WORLD ENGLISH JOURNAL ,Ujraninian Context,November 2020 ,pp.234-243.

    -Issa, M. (2019). alkifayat allughawiat waliaitisaliat fi tahrir alrisalat alsahufiat fi alsuhuf alfilastiniat alyawmiat dirasatan maydaniatan ealaa alqayim bialaitisal,risalat majistir ghayr manshuratin,(aljamieat Al'aslamiati,kaliat aladiab):

    -Ibrahim, J. (2016). alkafa'at almihniat waealaqatuha bil'iikhbilaqiaat almihnat alsahufiat fi aljazayir dirasat maydaniat ladaa eayinat min suhufii alqanawat alkhasati, majalat alhiwar althaqafii, (Aljazayir:jamieat Abd Alhamid bin Badis, qism aleulum al'ajtimaeiati, 1(2)

    -Al-Nassar, O. (2015). alkifayat almihniat lilsahafiiyn alriyadiiyn fi alsuhuf almatbueat wal'aliktruniat alsaeudiati, majalat alearabiat lil'iielam waliatisali ,(jameiat Alsueudiat lil'iielam waliatisali, 14(3), 279:330

    - Alrabiei, A. (2014). kifayat aliaitisal wal'astiemal allughawii fi tahrir alrisalat alsahufiat dirasatan taqumiat lilmaharat alaitisaliat eind almuharirin alsahafiiyn jaridat almadi nmwdhjan,mjlt albahith al'iielamiu , (jamieat Baghdad,kaliat al'iielama, 24(2).

    - Alrabiei, A. (2012).  tarayiq qias mustaa alkafa'at alaitisaliat fi eanawin al'akhbar dirasat fi bina' miqyas aleanuanat alkhabariati,majalat albahithi(al'aelami,aleaddi17,(jamieat Baghdad, kiliat al'iielama).

    -Ali, M. (2024). "altaatir albusraa lisurat mueanahalfilastuniiyn khilal 'ahdath alharb ealaa ghazat bialsahafat al'aliktruniat alearabiat walealamia "dirasat muqaranat bayn sahifatay almusraa alyawm waljardiaat albiritaniata, almajalat almisriat libuhuth al'iielami,aleadad 88, (jamieat Alqahira, kaliat al'iielami).

    - Mahrus, R.  (2024) "simiayiyat suar aleudwan ealaa ghazah ealaa safahat almuasasat aldiyniat watafaeuliat almustakhdimin:alsafhat alrasmiat lil'azhar alsharif nmwdhjan ",mjalat albuhuth alaelamiati, , (jamieat Al'azhar: kuliyat al'iielam,ynayar). 69(2).

    - Nur aldiyn, A. (2024). altaghtiat almusawarat li'ahdath alharb ealaa ghazat eabr alhisaba t al'akhbariat ealaa al'anistijram,drasat fi 'atar madkhal altahlil alsiymuluji, almajalat aleilmiat libuhuth alsahafati , (jamieat alqahirat:kaliat al'iielam,yulyu /sibtambar), 29(2).

    [1] Liaqat, F., Syeda, S. ( 2024). Humanity Unframed:ASocio- Semiotic Analysis of Political Cartoon on Israel-Palestine Conflict,JAHAN TAHCEE, VOL.7 NO.1,PP1157-1168.

    [1]Othman Aref AlDala,ien,Zeyed Al-Daher& OTHER 2023:ANALYZING verbal and Pictorial ArabsFaceboo; posts During THE Israeli attack on Gaza Strip in2021,GEMA online Journal of LANGUAGE STUDIES,VOL23,ISS1,PP114-139 ala,ien.

    [1] Michael Tasseron:Protest Image of the 2014 GAZA Warin the south African Media ,Political campaigning and Communication Journal ,University of Leeds,pp279-297

    [1] Waqasia Naeem,Rabia Batool,MuhammedTayyab2022:Palestinian Muslims presentation in Photography:a semiotic study of War photographer,Pakistan Journal of Social research,VOL,04 ,ISS01,PP413- 421

    -Fathy, E. (2023). aldilalat alramziatallrusumat alkarikatiriat liqadaya alsirae fi almintaqat alearabia "dirasat simulujiati,almajalat aleilmiat libahw al'iielam walaitisali,almujalad,(jamieat Janub alwadia,kliat al'iielam, 12(2)

    -Basyouni, I. (2021). simyayiyat alsuwar alsuhufiat lileadadwan ealaa ghazih -mayu 2021 fi almawaqie al'akhbariat lilsuhuf alearabiat wal'ajnabiat -dirasat simulujiati,majalat albuhuth al'aelamiati,(jamieat Al'azhar: kuliyat al'iielami, 3(2)

    -Ragheb, J. (2018). simyayiyat alsuwrat alsahafiat fi aintifadat alquds fi alsuhuf alfilastiniat alyawmiati:dirasat tahliliat muqaranati,majalat dirasat wa'abhathi, ,(Aljazayir:jamieat Aljilfati, 30(2)

    -Abdel Hamid, T. (2019). simiayiyat alkarikatir masirat aleawdat fi alsahafat alfilastiniati: dirasatan tahliliatan muqaranati,majalat albahith al'iielamii,(jamieat Baghdad)

    -Rababa’a, M. (2015). dur alsuwrat alsahufiat fi alsahafat al'iisrayiyliat fi harb ghazat eam 2014-ydieut-ahurunutumaearif nmwdhjan,rsalt majistir ghayr manshuratin, (jamieat Alquds: mahj aldirasat al'iiqlimiati)

    ([1])http://www.m.ahewar.org/s.asp?aid=460115&r=0،

    )[1](Martin trisson –chieux. " Enseigner avec les caricatures et dessins de presse"Academie de Grenoble. Mai2013.Available at https://www.ac-strasbourg.fr/fileadmin/pedagogie/clemi/Fini_de_rire_dossier_pe __da.ClemiStrasbourg.pdf]donlowd on 12-10-2018 8:00am.

    - Saedun, A. (2012). " aljudhur altaarikhiat lisahafat alkarikatir "qism aleulum waliatisalu, al'akadimiat alearabiat almaftuhat fi Danmarki, 2(1).

    ([1])www. Almaany. Com،

    -Hammerley, H. (1970). alnazariat altakamuliatafaa tadris allughat wanatayijuha aleilmiatu, tarjamat Rashid alduwaysh.

    -Nour El-Din, M. (2015). mudhakiratan faa tadris almufradat lidawrat altarbiat almukathafati, (almamlakat alearabiat alsaeudiati: jamieat alamam Muhamad bin Sueud Al'aslamiati, sa2.

    - Alsubayhaa, M. (2008). madkhal 'iilaa eilm alnasi wamajalatih watatbiqatihi, (Aljazayar: aldaar alearabiat lileulum alnaashirina).

    • Alnuwrj, A. (2014).tahlil alkhitab alsiyasii fi daw' nazariat aliatisal allighiwaa, ta1, mujalad 1, (Alqahira: dar ealam alkutub).
    • Ahmed, A. (2013). almafhum allughwaa waliastilahaa lilsiymia' earabiana bahath almustalah walmustalah almujawir (muqarabat filulujiatun), majalat aleamid majalat faslayh mahkamatu, aleadad alsaabieu, (markaz aleamid alduwlaa lilbuhuth waldirasati, dar altarathi)

    http://search.mandumah.com/Download?file=ZVk1TPH8Qak3d

    -Qaddoura, A. (2008). simyayiyat alsuwrati: mughamarat simyayiyat fi 'ashhar allisaniaat albasariat fi alealami, (Al-Aurdun: Amman, dar alwaraq lilnashr waltawzie).

    ([1])lab.univ-biskra.dz/lla/images/pdf/nadoua/26-11-2013/4.

    ([1])://elriwak.blogspot.com /2013/09/blog-post_21.htmu،

    - Binikrad, S. (2003). alsiymyayiyaat mafahimuha-tatbiqatuha, (Almaghrib: aldaar albayda'i, matbaeat alnajahi).

    -Shituh, Z. (2013). " astiratijiat alfiel alsiymiayaa lidaa"juzif kurtis" 'asyilat alnash'at waliat alqira'a ", almultaqaa alduwlaa althaamin "alsiymya' walnasi al'adbaa".

    • - Barakat, W. (2002). "alsimulujya biqira'at lawrn barth", majalat aljamieati, (Syria: dimashqa, jamieat Dimashq), 2(10).

    - Al-Hamidani, H. (2000). " binyat alnasi alsardaa min manzur alnaqd al'adbaa ", ta3, (almaghribi: aldaar albayda'i, almarkaz althaqafaa alearbaa).

    • - khadran, K. (2017). "simyulujia altawasul eind altaalib qudur alruwysi)ruburtaj musawiri(", mudhakiratan linayl shahadat almajistir, (aljazayar: jamieat qasidaa mirbah wariqlata, kuliyat aleulum al'iinsaniat waliajtimaeiati, qism eulum alealam waliatisali, shuebat Alezaa waltilifizyuni).
    • Ayachi, M. (2013). alealamatia (simyulujia) qira'at fi alealamat allughawiati, ta1, (maktabat alnaqd al'adbaa).
    • Anwar, S. (2021). simyayiyat alkarikatir alsiyasiu fi alsuhuf almisriat alyawmiati, risalat dukturah ghayr manshuratin,(jamieat hulwan,kaliat aladiab,qism al'iielama).
    • Sifun, B. (2015). madkhal lisimiayiyat alsuwrati, dirasat 'adabiatun, e 18, (aljazayar: markaz albasirat lilbuhuth wal'ustisharat walkhadmat altaelimiati,).

    - Sulayman, I. (2014). madkhal 'iilaa mafhum simyayiyat alsuwrati, majalat aljamieati, 16(2).

    - Abu-Fadil, M. (2012). Political Cartooning in the Arab World: Contexts and Challenges. Arab Media & Society, (15).

    • Barthes, R. (1977). Image, Music, Text. London: Fontana Press.
    • El Refaie, E. (2009). Graphic narratives and the communication of political satire: The case of cartoons. Journal of Visual Literacy, 28(1), 85–106.
    • Grice, H. P. (1975). Logic and conversation. In P. Cole & J. Morgan (Eds.), Syntax and Semantics (Vol. 3, pp. 41–58). New York: Academic Press.
    • Hall, S. (1997). Representation: Cultural Representations and Signifying Practices. London: Sage/Open University.
    • Hymes, D. (1972). On Communicative Competence. In J. B. Pride & J. Holmes (Eds.), Sociolinguistics (pp. 269–293). Penguin.

    - Aleumri, Z. (1989). allawn fi alshier alearabii alqadimi, al'anjilu Almisria.

    -Obeid, C. (2013). al'alwan dawruha tasnifuha dilalatuha ramziatuha, ta1, Beirut, almuasasat aljamieiat lildirasat walnashr waltawziei.